ფილაქანთა თეორია

 filaqanTa  Teoriis ZiraTadi koncefcia

   1912 wels vagenerma wamoayena Teoria materikebis moZraobis Sesaxeb. Ais fiqrobda, rom ramodenime aTeuli milioni wlis ukan erTis mxriv evropa da afrika da meores mxriv Crdilo da samxreT amerika iyo erTi mTliani kontinenti da maT Soris atlantikis okeane ar iyo. Aam kontinents esazRvreboda antarqtida, avstralia da indostani.  es  hipoteza  dafuZnebuli iyo evropa - afrikisa da CrdiloeT-samxreT amerikis materikebis moxazulobis identurobaze. A Aamis garda erTnairi asakis formaciis mqone sxvadasxva  materikze aRmoCnda erTnairi cxovelebisa da mcenareebis naSTebi. A radgan isini ver gadakveTdnen okeanes unda vivaraudoT, rom isini arsebobdnen erT mTlian materikze, romelic SemdgomSi gaiyo da is nawili, romelmac warmoqmna amerika daiZra dasavleTisaken.  Aam mTlian materiks daerqva pangea – “erTiani dedamiwa’.  Tavdapirvelad igi gaiyo or uZveles materikad - lavraziad da gondvanad, romlebisaganac Semdgom warmoiSvnen Tanamedrove materikebi.

A vagenerma fiqrobda rom kontinentebs SeeZloT gadaadgileba qveda fenaze Zalian neli siCqariT –ramodenime sm – iT weliwadSi. vageneris Teoriam Zalian didi aJiotaJi gamoiwvia mecnierebSi, xolo TviT vageneri ver moeswro Tavisi ideis aRiarebas. igi daiRupa grelandiis yinulebSi. Mmxolod XX saukunis 60-ian wlebSi damtkicda rom moZraoben ara marto kontinentebi, aramed maTi mimdebare okeanis fskeric. D 1967 wels daibada Tanamedrove Teoria – liTosferos filaqanTa Teoria. A Aam Teoriis dasamtkiceblad  okeaneebSi 800 –ze meti WaburRili dadges, romlebmac marTlac daamtkices am Teoriis siswore.

am Teoriam axsna dedamiwaze arsebuli  Zalian bevri faqti.  Tanamedrove vulkanebis ganlageba, ratom da sad xdeba miwisZvrebi , sad iqneba gazisa da navTobis sabadoebi da sxva.  MmagaliTad, qvanaxSiri warmoiqmna Zvelad dedamiwaze arsebuli mcenareebisagan. imisaTvis rom Camoyalibebuliyo ramodenime metris sisqis mqone qvanaxSiris plastebi saWiro iyo Tbili da teniani klimati, rom earseba tyeebs. Ee.i saaWiroa ganisazRvros Tu sad iyo aseTi klimaturi pirobebi Zvelad, rom im adgilebSi eZebnaT qvanaxSiris sabadoebi.  

A Ppaleontologiuri monacemebidan dadginda rom materikebi gaiyo daaxloebiT 200 milioni wlis win. Ematerikebis mdebareobis rekonstruqcia mocemulia nax. 1-ze.

N                          

                                     

 aRmonda, rom liTosferos calkeuli ubnebi moZraoben rogorc vTqviT Zalian mcire siCqariT, romelsac Cven ver vgrZnobT. magram geologiuri dro izomeba milioni wlebiT da aseTma  moZraobam , Tu is mimdinareobs erTi mimarTulebiT SeiZleba gamoiwvios aTeuli, aseuli da aTaseuli km- is manZilze gadaadgileba.

  ibadeba kiTxva moZraobs Tu ara mTeli liTosfero da ra monawileobas iRebs am moZraobaSi misi calkeuli nawilebi. rogor da ra iwvevs maT moZraobas,  rogor zomaven moZraobis mimarTulebasa da siCqares. ra xdeba liTosferos ubnebis sazRvrebze Tu isini sxvadasxva mimarTulebiT da sxvadasxva siCqariT  moZraoben.

 Yyvelafers amas swavlobs globaluri teqtonika. rogorc avRniSneT, liTosfero Sedgeba ufro myari qanebisagan, vidre mis qvemoT mdebare astenosfero. liTosferos sisqe sxvadasxvaa okenisa da kontinentis qveS. Omeryeobs 40 km-dan 200 km- mde. liTosfero aerTianebs dedamiwis qerqsa da zeda mantis sul zeda nawils.

 liTosfero curavs astenosferoze; xan zeviT moZraobs da xan qveviT. agreTve gadaadgildeba horizontaluri mimarTulebiT. Ddedamiwis qerqi monawileobs yvela am moZraobaSi, rogorc liTosferos Semadgenili nawili.

liTosfero ar warmoadgens erT mTlians. is dayofilia  liTosferul filebad. sul 7 ZiriTadi – didi da ramodenime mcire filaa. ZiriTadi filebia: evraziis, afrikis, antarqtikis, Crdilo amerikis, samxreT amerikis, wynari okeanis da avstraliis. Aam filaqnebis SigniT miwisZvrebi TiTqmis ar xdeba e.i. isini wynari  ubnebia. Mmagram miwisZvrebi xdeba didi rRvevebis gaswvriv, romlebic warmoadgenen liTosferuli filaqnebis sazRvrebs. miwisZvrebis epicentrebi  naCvenebia wiTeli feriT.

    sazRvrebze miwisZvrebis warmoSoba gviCvenebs rom swored aq xdeba daZabulobis dagroveba anu erTi filaqani gadaadgildeba meoris mimarT.

liTosferos filaqnebi gamoyofilia erTmaneTisagan sxvadasxva tipis sazRvrebiT:  divergentuli roca warmoiqmneba qerqi, konvergenturi – qerqi kvdeba da transformuli roca qerqi qrc warmoiSveba da arc qreba.

             divergentuli sazRvari

 

     gaWimvis sazRvari (divergentuli). Naq filaqnebi Sordebian erTmaneTs. Ddivergencia laTinuri sityvaa da niSnavs erTmaneTisagan daSorebas sawinaamRdego mimarTulebiT gadaadgilebas. Ddivergentuli sazRvrebi ZiriTadad Tanxvdebian Suaokenur qedebs. igi vrceldeba mTel dedamiwaze uwyveti jaWvis saxiT 60 000 km –is manZilze.

D   dedamiwis zedapirze warmoiSveba Rrma napralebi – riftebi (inglisurad niSnavs naprals).  Ffilebis erTmaneTTan dacilebis gamo warnoqmnil sivrceSi bazalturi magma Semodis da qmnis qerqis axal - axal ulufebs, romlebic ematebian Zvel qerqs. divergentuli sazRvari Cndeba mantiaSi, iq sadac konveqciuri dinebis gamo miwis zedapirisaken miemarTeba asTenosferos nakadebi, romelic ufro cxelia, vidre mis zeviT da gverdebze myofi masebi. liTosferos ZirSi nakadebi iSlebian sapirispiro moZraobis mqone Semadgenlebad. isini gaedinebian liTosferos ZirSi, TiTqmis horizontalurad, aqeT-iqiT miaTreven liTosferos, ris gamoc liTosfero skdeba, gaCenil napralSi SemoiWreba asTenosferodan gamdnari bazalturi magma. Ddivergentul sazRvrebs spredingis zonasac uwodeben imis gamo, rom aq qerqis axal-axali ubnebi Cndeba, qerqi izrdeba, farTovdeba da vinaidan es xdeba zRvis fskerze  am process daerqva sea floor spreading - ზღვის ფსკერის გაფართოვება.  okeanebSi divergentuli sazRvrebi mkafiod aris gamosaxuli reliefSi, Tanxvdeba ra Suaokeanur qedebs (amaRlebebs). Suaokeanuri qedebi  qmnian erTian globalur sistemas okeanis fskerze. maTi jamuri sigrZe Warbobs 60 000 km –s. sigane 500 – 2000 km – is tolia, simaRle 3-4 km. Suaokeanuri qedebi okeaneebis fskeris farTobis TiTqmis 1/3 –ia.

       Sua okeanuri qedis saxels yvelaze metad Sua atlaturi qedi amarTlebs. igi daaxloebiT 2 tol nawilad yofs atlantis okeanes.

   დივერგენტული საზღვრები როგორც წესი ოკეანეებშია და მხოლოდ მცირე ნაწილია მოქცეული კონტინენტების შიგნით.

Q

     კონტინენტურ-დივერგენციული საზღვარი ჩნდება კონტინენტური ფილაქნის ქვემოთ.  Aამ შემთხვევაში კონტინენტური ფილაქნის სიმკვრივისა და სისქის გამო კონვექციური ძალები საკმარისი არ არი რათა ნაპრალი სწორხაზოვანი იყოს. ჩნდება რიფტული ზონები. ორი ფილაქნის გაჭიმვითი მოძრაობისას ცენტრალური ბლოკები იწევენ ქვემოთ. ჩამოყალიბებული რიფტული ზონა არის წითელი ზღვა.

   

  konvergenturi sazRvrebi

    konvergentur anu kumSvis sazRvrebze (konvergencia –    erTmaneTTan     daaxloeba)  filebis urTierTisken moZraobas aqvs adgili.

ფილაქანთა ასეთი ტიპის  შეჯახებითი მოძრაობა ან ეგრეთ წოდებული კოლიზია იწვევს ვულკანურ აქტივობას და ქერქის დეფორმაციას. 

არსებობს 3 სახის კონვერგენტული საზღვრები.

 პირველი, როდესაც შედარებით თხელი და და უფრო მკვრივი  ოკეანური ქერქი იძირება უფრო სქელ და ნაკლები სიმკვრივის მქონე კონტინენტური ქერქის ქვეშ.  ასეთი ტიპის შეჯახებას სუბდუქცია ეწოდება. ოკეანური ქერქის დაძირვისას დაახლოებით 160 კმ სიღრმეზე იწყება ქერქის ნაწილობრივი დნობა. ნაწილობრივი დნობა თავის მხრივ იწვევს ვულკანურ აქტივობას.

ასეთ საზღვრებზე ასევე ძალიან დიდია სეისმური აქტივობა.

subduqciuri sazRvrebi konvegentuli sazRvrebis 80% moicavs. Ees zonebi ganlagebulia rogorc wesi, okeane/ kontinentis sazRvarze. igi SeiZleba gaCndes okeanuri qerqis SigniTac. Aam zonebSi okeanuri  liTosfero kontinentisaken aris daxrili da iZireba kontinenturi liTosferos qveS mantiaSi. Aamgvarad xdeba im odenobis liTosferuli namatis mospoba, rac Cndeba divergentul sazRvrebSi. ZiriTadad amiT xdeba liTosferuli namatis kompensireba dedamiwis zomis, formis da masis SenarCunebis pirobebSi.

    subduqciis zonebi mkafiod aris gamosaxuli reliefSi okeanuri RrmulebiT, romlebic warmoadgenen Rrma viwro Rarebs okeane / kontinentis sazRvarze. maTi siRrme did farglebSi meryeobs. maqsimaluria marianis RrmulSi 11 022km. Rrmulis sigrZe ramodenime aTas km –mdea. sigane ar aRemateba 50-100 km-s. xSirad rkaluri forma aqvs.

im filaqnis nivTiereba, romelic iZireba anu Cadis astenosferoSi, daaxloebiT 600 km –ze  gardaiqmneba mantis nivTierebad, liTosferuli filaqnebis xaxunis gamo warmoiSveba magmas msgavsi wyaroebi, romlebic gamovlindeba zedapirze vulkanuri rkalis saxiT.

    subduqciis zonaSi daikvirveba  seismuri aqtivoba. Pigi - gamowveulia CaZiruli (konvergenuli) filaqnebis urTierTmoqmedebiT. Ookeanur qerqs Cacocebisas didi winaamRdegobis (xaxunis) daZleva uxdeba zeda mantiaSi CaflobisaTvis, rac biZgebiT mimdinareobs da   iwvevs miwisZvrebs. Aaq miwisZvrebi SeiZleba iyos Zalian Zlieri.  Mamis naTeli magaliTia Cilis 1960 wlis miwisZvra, romlis rRvevis sigrZe iyo 1000 km, xolo masze saSualo gadaadgileba 24 m,  aseTive tipis miwisZvra iyo aliaskis 1964 wlis miwisZvra. sazogadod, subduqciis zonebs Tan xvdeba miwisZvrebis epicentrebis didi umravlesoba. subduqciis zonebSia Tavmoyrili TiTqmis yvela Rrma keriani miwisZvra, romelTagan zogi 700 km siRrmeze mdebareobs. xolo 700 km –is qvemoT seismuri aqtivoba mTlianad qreba.

   

    Yyvelaze Zlieri Rrmakeriani miwisZvrebi aRiniSneba 650 km-ze. Rrmakeriani miwisZvrebi ganlagebuli arian vadati-beniofis zedapirze – (yovel zonaSi sadac xdeba Rrma keriani miwisZvrebi , maTi hipocentrebi ganlagebuli arian ara qaosurad, aramed ganlagebuli arian viwro zolSi , romelic daxrilia 45⁰  - iT okeanidan kontinentisaken. Rrma keris mqone seismurobis zona iaponiis qveS pirvelad aRmoaCina vadatim 1930 wels. A SemdgomSi beniofma moaxdina Rrmakeriani miwisZvrebis ganlagebis detalizireba ramodenime sxva zonaSi da amitom mas daerqva vadati-beniofis zona).

      erTerTi mosazreba   imis Sesaxeb Tu ratom ar xdeba miwisZvrebi 670 - 700  km –is qvemoT  Semdegia: E 670 -700 km-ze arsebul sazRvarSi (zeda da qveda mantis sazRvari) filaqani ver gadis. roca filaqani ejaxeba am sazRvars igi TiTqos brtyeldeba awveba sazRvars

მეორე სახის კონვერგენტული საზღვრები.  როდესაც 2 ოკეანური  ფილაქანი ეჯახება ერთმანეთს. აქაც შედარებით მკვრივი ოკეანური ფილაქანი იძირება  მეორე ნაკლებად მკვრივი ფილაქნის ქვეშ. ასევე დიდია sეისმური აქტივობა.  150კმ სიღრმეზე იწყება ფილაქნის ნაწილობრივიდ დნობა რაც იწვევს ვუკლანურ პროცესებს da warmoiSveba kunZulebi. A(magaliTad havais kunZulebi)

მესამე სახის შეჯახება ეს ორი კონტინენტური ფილაქნის შეჯახებაა, (kolizia) რომელიც შედარებით წინა 2 შემთავევისაგან უფრო კომპლექსური მოვლენაა. ასეთი ტიპის შეჯახება იწვევს მთათაწარმოშობის პროცესებს, დანაოჭებასა და ქერქის შესქელებას. ასეთი შეჯახების მაგალითია ჰიმალაის მთები.

                 transformuli sazRvrebi

   transformul sazRvrebze, divergentuli da konvergentuli sazRvrebisagan gansxvavebiT, ar mimdinareobs axali liTosferos gaCena (zRvis fskeris zrda – spredingi), arc liTosferos CaZirva – STanTqma mantiaSi,  aramed adgili aqvs urTierTmosazRvre liTosferuli filebis erTmaneTis mimarT horizontalur gadaadgilebas marTobuli rRvevebis gaswvriv. EaseTi saxis sazRvrebi gvxdebian rogorc okeaneebSi, ise kontinentebze, magram ufro xSirad gvxdebian okeaneebSi. xSirad maTi sigrZe aTaseul kilometrebs aRwevs. Yyvelaze kargad aris Seswavlili san andreasis rRveva, romelic wynari  okeanis filis sazRvars warmoadgens Crdilo amerikis filasTan. es sazRvari zedapirze kargad Cans. Mmis gaswvriv wynari okeanis fila weliwadSi ramodenime sm-iT gadaadgildeba.

  

transformuli rRvevebi aRniSnulia wiTeli feriT

zogierT adgilas filebi moZraoben sxvadasxva mimarTulebiT,  swored am adgilebSi warmoiSveba miwisZvrebi da zogan erTi mimarTulebiT, Tumca sxvadasxva siCqariT.

       PLPplumebis anu cxeli wertilebis warmoSoba

    Uumetesi miwisZvrebisa da vulkanebisa warmoiSveba filaqnebis sazRvrebze, Tumca yvela ara. magaliTad, himalais

+

kunZulebi, romlebic mTlianad vulkanuri warmoSobisaa, Camoyalibda wynari okeanis SuaSi uaxloesi filaqnis sazRvridan 3200 km-is manZilze.

   1963 wels vilsonma Camoayaliba plumebis warmoSobis Teoria.

Mman ivarauda, rom nivTierebis aRmavali nakadebi okeanuri qedis midamoebSi zogierT adgilas iwvevs magmas amofrqvevas zedapirze da vulkanuri kunZulebis Seqmnas. aseT wertilebs ewodebaT cxeli wertilebi anu plumebi. aseT wertilebs miekuTvneba magaliTad, islandia, azoris kunZulebi, havais kunZulebi.

   Mman SeamCnia rom mraval adgilas vulkani aqtiuri iyo Zalian didi periodis ganmavlobaSi. Ees SesaZlebeli iqneboda Tu filaqanis qveS mudmivad iarsebebda didi siTburi energiis wyaro. is daakvirda havais kunZulebs da SeamCnia, rom maTi mdebareoba saocrad sworxazovania. rac gamowveuli unda yofiliyo wynari okeanis filaqnis moZraobiT mantiaSi mudmivad arsebuli cxeli wertilis zemoT, romelic mdebareobs amJamindeli havais kunZulis qvemoT. Aam cxeli werilis maRali temperatura warmoqmnis magmis mudmiv wyaros imiT rom igi nawilobriv adnobs mis zemoT mdebare wynari okeanis filas, es gamdnari nawili ufro msubuqia, vidre garSemo arsebuli nivTiereba da amodis zemoT. Cndeba zRvaSi mTebi. droTa ganmavlobaSi uamravi amofrqvevis Sedegad es mTebi izrdeba da aWarbebs zRvis dones da sabolood warmoiqmneba vulkanuri kunZulebis jaWvi.

   N

roca ფილაქანი moZraobs Sua okeanuri qedidan cxeli wertili inarCunebs Tavis mdebareobas, Sedegad vulkanuri kunZulebis jaWvi izrdeba ფილაქნის  moZraobis mimarTulebiT, xolo cxeli wertilidan daSorebisas vukanizmi cxreba am kunZulebze. Yyvelaze axalgazrda kunZuli mdebareobs cxeli wertilis Tavze da vulkanurad aqtiuria.  Aam kunZulebis Camoyalibeba ramodenime milioni weli mimdinareobs. Yyvelaze xnieri 5.5 milioni wlisaa, xolo yvelaze axalgazrda 0.7 milioni wlis.

            tereinebis warmoSoba

     tereini aris liTosferos fena , romelic daemata kontinentis napirs filaqnebis dajaxebis Sedegad. Umetesi tereinebis warmoSoba dakavSirebulia okeane –kontinentis filaqnebis subduqciis procesTan.zogierTi tereini Sedgeba okeanuri liTosferosagan, zogi mTlianad kunZulebis rkalisagan da zogic vulkanuri warmoSobis zRvaSi arsebuli mTebisagan.

     SeiZleba subduqciis pirobebSi kunZulebis rkali gaxdes pasiuri da warmoiSvas axali subduqciis zona kontinentis sazRvarze (ix.video), Zveli kunZulebis rkali moZraobs subduqciis zonisaken. suraTze Cans rom vulkanuri zRvis mTebi warmoiSveba Sua okeanuri qedis axlos, isinic agreTve moZraoben okeanur filasTan erTad kontinentur subduqciis zonisaken. subduqciis gamo magma amoifrqveva da Cndeba kontinentaluri vulkanebi.

    subduqciis zona icvlis mdebareobas  da gadainacvlrbs kontinentis napirTan, amrigad, xdeba axali magmis amofrqveva da warmoiSveba vulkani kontinentis napirze.   roca zRvaSi arsebuli mTa miuaxlovdeba subduqciis zonas , isic emateba continents, rogorc meore tereini.bevri kontinentis napiri ase gaizarda tereinebis mimatebiT. Bbolo ramodenine milioni wlis ganmavlobaSi Crdilo amerikis dasavleTs daemata bevri tereini.