დედამიწის აგებულება

D Sesavali, zogadi cnobebi dedamiwis agebulebis Sesaxeb

                             atmosfero

     dedamiwis koncentruli agebulebis, koncentruli sferoebis Sesaxeb idea ekuTvnis avstriel geologs ziuss (1875w). geosferoebs miekuTvneba: atmosfero, hidrosfero, biosfero, loTosfero, dedamiwis mantia da birTvi.

A    atmosfero dedamiwis garegani gazisebri sferoa, igi uwyveti haeris okeaniT faravs dedamiwas. igi gazebis narevs warmoadgens da moculobiT  bevrad aRemateba Cveni planetis danarCen nawils. Tumca atmosferos masa dedamiwis masis mxolod 0. 16 nawils Seadgens.

   Aatmosferos qveda sazRvars hidrosferosa da liTosferos zedapiri warmoadgens, Tumca haeri qveviTac ramdenime km – is siRrmeze vrceldeba sicarieleSi an gaxsnilia zRvebisa da okeaneebis wyalSi. 1300 km - ze zeviT atmosferos kvali jerjerobiT aRmoCenili ar aris.

    atmosferoSi gamoyofen sam ZiriTad sferos:   trofosferos, stratosferos da ionosferos.

   trofosferos simZlavre cvalebadia da 10 km –dan 18 km –mde.

   stratosfero  - 80 km-mdea,  25-50 km –de aris ozonis fena,

mis zeda sazRvarTan minus 80 - 90 gradusia.

 ionosfero mdebareobs miwis zedapiridan 80 km-ze zemoT. Aaq haeri Zalin gaiSviaTebulia. izrdeba heliumisa da wyalbadis raodenoba.

   atmosferoSi warmoiqmneba atmosferuli naleqebi, es ukanaskneli aZlevs sawyiss mimdinare wylebs, aq warmoiqmneba qari.

                    

                 hidrosfero

  hidrosfero dedamiwis wylis wyvetili garsia. Hhidrosfero moicavs  okeaneebs, zRvebs, tbebs, miwisqveSa da xmeleTis yvela wyals, agreTve Tovlsa da myinvarebs.  Mmaqsimaluri siRrme okeaneSi dafiqsirebulia 11 500 m.

                   B

                               biosfero

biosfero organizmebiTa dasaxlebuli sferoa. igi moicavs atmosferos qveda nawils, mTel hidrosferosa da liTosferos zeda nawils. Bbiosferos zeda sazRvari mdebareobs troposferoSi 10-15 km-is simaRleze, qveda sazRvari liTosferoSi 2 - 3 km –is manZilze.

M         dedamiwis Sinagani agebuleba

 Ddedamiwis radiusi 6371 km-ia , misi zedapiri 510 milioni kv. km-ia. Aაqedan 71% okeanea, danarCeni xmeleTi. Ddedamiwa Sedgeba 35% rkinisagan, 30% Jangbadisagan , 15% siliciumisa da 12% magniumisagan. asaki 4.6 miliardi weli, mis SuagulSi temperatura 5000 –dan  6000° С mdea.  Ddedamiwis SuaSi moTavsebulia birTvi, mas akravs mantia da mere qerqi.

 jer kidev ZvelberZeni maTematikosi piTagori Cvens welTaaRricxvamde me - VI saukuneSi ambobda rom dedamiwas sferos forma aqvs. is ambobda rom 365 dRis ganmavlobaSi dedamiwa uvlida mTvares da brunavda Tavisi RerZis garSemo , exla es mecnierulad damtkicebulia, magram 2500 wlis win es mxolod genialur mecnierebebs SeeZloT eTqvaT.

    seismologiis DganviTarebam Seitana mniSvnelovani roli dedamiwis agebulebis Seswavlis Sesaxeb. A pirvelad seismuri gamokvlevebiT daadgines, rom dedamiwa 2900 km – mde aris myari. Eexla ukve cnobilia, rom magma warmoiSveba  zeda mantiaSi da qerqSi arsebuli Cveulebrivi myari qanebis dnobis Sedegad.

                 D dedamiwis qerqi

     liTosfero aris dedamiwis sul gare garsi, romelic uwyvetad akravs Cvens planetas. igi Sedgeba ori nawilisagan: qerqisagan da zeda mantiis sul zeda fenisagan. °

D  dedamiwis qerqi da zeda mantia astenosferomde anu liTosfero Tavisi SemadgenlobiTa da teqtonikuri agebulebiT Zalian rTulia.  zeda mantia gamoyofili qerqisagan moxoroviCiCis sazRvriT.

    dedamiwis qerqi yvelgan erTnairi ar aris, yvelaze metad gansxvavdebian kontinentaluri da okeanuri qerqi, kontinentaluri qerqis sisqe saSualod aris 35 – 40 km.

xolo mTebis qveS is xandaxan aRwevs 50 km–ze met mniSvnelobas. magaliTad himalais qveS qerqis sisqe 90 km-ia.  Ookeaneebis qveS ki qerqi Txelia, 5km –dan 10 km –mde.

     kontinentur qerqSi gamoyofen sam ZiriTad fens :  zeda – danaleqi, Mmisi maqsimaluri sisqe sazogadod ar aRemateba 10 -15 km – s. magram zogierT wertilSi aRwevs 25 km –s.     Semdeg modis granitis feni da mere bazaltis. M

okeanuri qerqis Sedgeba danaleqi da bazaltis fenisagan. damaxasiaTebelia is rom iq ar aris granitis fena, magram aucileblad aris bazaltis fena

K   kontinentaluri qerqis asaki daaxloebiT 3 miliardi welia, xolo okeanuri qerqi ki gacilebiT axalgazrdaa , daaxloebiT 150-170 milioni weli.

K   kontinentur da okeanur qerqs Soris aris gardamavali agebulebis qerqi: subokeanuri da subkontinenturi

     subokeanuri  agebulebis tipi damaxasiaTebelia zRvebis auzebisaTvis, igi gvxvdeba kidura zRvebis Rrma nawilebSi iaponiis, oxotis, filipinis, karibisa da sxva zRvebSi. subokeanuri tipi axlos aris Tavisi SemadgenlobiT okeanur qerqTan,     subkontinenturi qerqi damaxasiaTebelia okeaneebSi arsebuli xmeleTisaTvis .

                 Mmantiis agebuleba

     mantia es aris zona moxoroviCiCis sazRvridan birTvamde. (daaxloebiT mantia- birTvis sazRvari aris 2900 km –ze dedamiwis zedapiridan).

        zeda mantia vrceldeba    daaxloebiT 700 km - 1000 km siRrmemde. 

Y    მანტიას სიღმის მიხედვით განსხვვებული ტემპერატურა აქვს. Y ყველაზე დაბალი ტემპერატურა მანტიას ქერქთან ახლოს აქვს და შესაბამისად სიღrმის ზრდასთან ერთად ტემპერატურა მატულობს. ყველაზე დიდი ტემპერატურა დაიკვირვება დედამიწის სითბურ წყაროსთან,  ბირთვთან ახლოს. tემპერატურის ზრდა სიღრმესთან ერთად ცნობილია  გეოთერმული გრადიენტის სახელწოდებით. გეოთერმული გრადიენტი იწვევს სხვადასხვა ქანების თვისებების ცვლას და ასევე გეოთერმული გრადიენტის გამო იყოფა მანტია 2 სხვადასხვა ზონად. ზედა მანტიაში ქანები უფრო ცივია და მსხვრევადი, ხოლო ქვედა მანტიაში კი რბილი (არა თხევადი) და გავარვარებული.

       ზედა მანტიაში ქანები საკმარისად მსხვრევადია რათა დაძაბულობის ზრდის შემთხვევაში დაიბზარონ ან მათზე მოხდეს რღვევა და გამოიწვიონ მიწისძვრა. რაც შეეხება ქვედა მანტიას, ქანები იმდენად რბილია რომ დაძაბულობის დაგროვების შემთხვევაში ისინი ხდებიან დინებადი და არა მსხვრევადი. სწორედ ქანების მსხვრევადობა განაპირობებს ზედა და ქვედა მანტიების საზღვარს.

   maRali temperaturis gamo dneba mantiis siRrmeSi qanebi da gadaiqceva lavad da Semdeg xdeba maTi amonTxeva vulkanebis saxiT.  M mantias ukavia mTeli dedamiwis 82%.

     zeda mantias aqvs rTuli agebuleba. Ggeofizikuri monacemebiT zeda mantiaSi aRmoaCines feni, sadac qanebi nawilobriv gamdnar mdgomareobaSi. Mmas astenosfero ewodeba

Ddabali siblantisa da maRali plastikurobis gamo astonosfero TamaSobs did rols; masze TiTqos curavs mis zemoT mdebare zeda mantiisa nawili  da qerqi (liTosfero).

 am fenSi (astenosferoSi) naklebi simkvrive aqvT nivTierebebs. daaxloebiT 2 – 3 jer naklebia simkvrive

astenosferoSi vidre mis qvemoT da zemoT mdebare fenebSi.

  birTvis agebuleba

       დედამიწის ბირთვი  შედგება რკინისა და ნიკელის მინარევებისაგან. დედამიწის ბირთვი არის სითბური წყარო და შედგება რადიოაქტიული ნივთიერებებისგან, რომელთა დაშლაც იწვევს დიდი ენერგიის გამოყოფას.

  ისევე როგორც მანტია დედამიწის გულიც 2 ნაწილად იყოფა: გარე გული თხევადია, რადგან მისი ტემპერატურა რკინა ნიკელის დნობის ტემპერატურის ტოლია, ხოლო შიგა გული მკვრივია, მიუხედავად იმისა რომ ტემპერატურა შიგა გულში გარე გულის ტემპერატურაზე მეტია. Eეს შეიძლება აიხსნას იმ დიდი წონით რაც დედამიწის ქანებს აქვთ და რაც იწვევს შიგა გულის ატომების სიმჭიდროვეს და ეწინააღმდეგება შიგა გულის თხევად მდგომარეობაში გადასვლას.

.

jefrisma daamtkica, rom ganivi talRa birTvSi ver gadioda da ivarauda, rom igi Txevadia. birTvi vrceldeba naxevar radiusze da Seicavs mTeli dedamiwis masis 30 % -s. sazRvari mantiasa da birTvs Soris Zalian mkveTria. GbirTvis da mantiis sazRvari 2900 km-zea.

         dedamiwis radiusia 6378 km. Siga birTvis - 1220 km.